VAHŞİ HAYVANLAR HAYATIMIZI KURTARIYOR!
Uzm. Dr. Tuğba Sevinç GAMSIZ
İnsanlık, yılan ve örümcek gibi hayvan türlerinden milyonlarca yıldır korkuyor; öyle ki altı aylık bebeklerin bile yılan veya örümcek gibi hayvanlarla karşı karşıya geldiğinde stres yaşadığını ortaya koyan çalışmalar mevcut. Uzmanlar bu korkunun ebeveynlerin tepkisinin gözlenmesiyle öğrenilebileceğinin yanı sıra evrim kökenli olabileceğini de ifade ediyor (1).
Her kültürde kendine yer bulmuş, Kadüse’de bir asa ve üzerine dolanmış iki yılan ile tıbbın sembolü haline gelmiş olan yılanlar başta olmak üzere; tabiatta karşı karşıya gelindiğinde saldırıları ile insanlar için ölümcül derecede tehlikeli olabilecek veya bazılarına doğaüstü anlamlar yüklenmiş, mitolojide yeri olan vahşi hayvanlardan günümüzde insan ömrünü uzatabilen, acil durumlarda hayat kurtarıcı rolü olan ilaçların üretiminde yararlanılıyor.
Çıngıraklı yılanlar (Bothrops Jararaca), avını zehirlerinin yol açtıkları hipotansiyon ile öldürüyor. Bu zehrin sentetik formu kaptopril isimli hipertansiyon ilacını meydana getirmektedir.
Atrial fibrilasyonun tromboembolik komplikasyonlarında kullanılan direkt trombin inhibitörü Ximelagatran Kobra yılanlarından, kalp krizindeki glikoprotein 2b-3a inhibitör tirofiban Echis Carinatus yılanından elde edilen Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (U.S. FDA) onaylı ilaçlardandır (2).
Kırmızı karınlı kara yılan (Pseudechis porphyriacus) zehirinin CD4 T hücrelerinin sitokin sekresyonunu azaltma üzerinden immunosupresyon etkisi mevcuttur; bu nedenle Graft Versus Host Hastalığı (GVHD), Romatoid Artrit, İnflamatuar Bağırsak Hastalığı gibi hastalıkların tedavilerinde yer alması beklenmektedir (3).
Nüfusun yaşlanması ve kardiyovasküler hastalıkların artışına bağlı olarak reperfüzyon ve rekanalizasyon tedavilerinin ön plana çıktığı günümüzde Desmodus rotundus adlı vampir yarasanın tükürüğünden elde edilen plazminojen aktivatörü desmoteplaz, yaklaşık otuz senedir trombolitik ajan olarak kullanılmaktadır (4).
Gila canavarının tükürüğündeki ‘Glukagon-benzeri peptid-1’ gibi etki eden bir proteinin sentetik formu olan ve 2005 yılında FDA onayı alan exenatide, (5) standard diyabet tedavisinin yetersiz kaldığı durumlarda; mide boşalmasını yavaşlatması, tokluk hissi sağlaması ile kilo kaybına yardımcı olması gibi etkilerinden ötürü diyabetik hastaların tedavilerinde yaygın olarak yer almaktadır.
Oldukça eski ve hala sıkça kullandığımız heparin, ilk olarak 1916 yılında Johns Hopkins Üniversitesi’nde ikinci sene tıp öğrencisi olan Jay McLean tarafından keşfedilmişti. Mclean, heparini köpek karaciğerinden izole etmişti. İlacın ismi Yunanca karaciğer anlamına gelen “hepar” sözcüğünden gelmektedir. 1930’lu yıllarda domuz bağırsağı ve sığır akciğerinden etkin, güvenilir ve ekonomik versiyonları sentezlendi.
Heparin’in antidotu olarak kullanılan protamin sulfat ise somon sperminden elde ediliyordu. Günümüzde rekombinant DNA teknolojisi ile sentezlenmektedir.
Seks steroidleri, hipofiz hormonları ve koryonik gonadotropinler ile ilgili sayısız çalışma bulunmaktadır. 1940 yılından beri kullanılan Premarin isimli konjuge östrojen preparatı, gebe atların idrarından üretiliyor. Premarin sıcak basması, disparoni, duygu durum bozuklukları, osteoporoz gibi postmenopozal sekellerin tedavisinde milyonlarca kadın tarafından kullanılmıştır.
Balon balıklarında ve diğer bazı su canlılarında simbiyotik yaşayan bakteriler tarafından üretilen tetrodotoksin isimli güçlü nörotoksin, ağrı tedavisinde ve anestezide oldukça önemli bir gelişmedir.
Sitarabin isimli pirimidin analogu, Karayipler’de bulunan bir sünger türünden (Cryptotheca crypta) üretilen kemoterapi ajanıdır. Keşfedildikten dokuz sene sonra, 1969 yılında FDA onayı alan bu ajan lösemilerde, primer santral sinir sistemi lenfomasında, Hodgkin ve non-Hodgkin lenfomalarda tedavide kullanılmaktadır.
Sığır ve domuzların pankreaslarından elde edilen pankreatik enzim replasmanlarından; kistik fibrozis, cerrahi pankreatektomi, kronik pankreatit gibi ekzokrin yetmezlik ve steatore semptomları olan hastalarımızın tedavilerinde sıklıkla yararlanmaktayız. 1980’li yılların sonunda bazı kontakt lens temizleme solüsyonları da pankreatik ekstreleri içeriyorlardı ve bu ürünleri kullananlar oldukça memnunlardı.
Enoksaparin domuz bağırsak mukozasından elde edilmektedir (7).
Ursodeoksikolik asit, ayı gibi bazı memeli hayvanların safrasında yüksek konsantrasyonlarda yer almaktadır. 1950’lerden beri sentetik olarak üretilmektedir.
Horoz ibiği, köpek balığı derisi, sığır göz bebekleri gibi hayvansal dokulardan üretilebilen son zamanların popüler maddesi hyaluronik asit’in tıpta ve kozmetikte birçok endikasyonu bulunuyor.
ATryn ise genetik yapısı programlanmış hayvanlardan elde edilen ilk ilaç olma özelliğini taşıyor; genetik yapısı programlanmış keçilerin sütünden elde edilen bu antikoagülan, 2009 senesinde cerrahi, doğum gibi işlemlere alınacak herediter anti-trombin eksikliği tanılı hastaların tedavilerinde FDA onayı aldı.
Bu maddelerin keşifleri ve insanlığın hizmetinde olması birer mucize. Fakat kullanımları zaman zaman kısıtlanabiliyor; bunun nedenlerinden biri dini inanışlar.
Bazı vejetaryen Budistler ve Hinduizm dininden olanlar için yumurta dahil hayvansal ürünler yasaklanmıştır.
İslam’da domuzdan elde edilen ve alkol içeren ürünler tüketilmemektedir. Jelatin tartışmalıdır; elde edildiği hayvana göre caiz ya da haram olabilmektedir.
Yehova’nın Şahitleri kan ürünleri, hatta kan nakillerinden kaçınmaktadırlar.
Çevremizde gördüğümüz her şey Allah’ın benzersiz yaratışının delilidir; bilim insanları olarak araştırdıkça, okudukça görüyoruz ki kainatta hiçbir canlı boşuna yaratılmamıştır. Klinisyenler olarak bu konuda üzerimize düşenin, hastalarımıza reçete yazarken ya da klinikte tedavi uygularken dini inanışları ile çelişebilecek durumlar hakkında onları aydınlatmak ve seçimleri konusunda anlayışlı davranarak alternatif yöntemlere yönlendirmek olduğunu düşünüyorum.
KAYNAKLAR
1- https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2017.01710/full
2- https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6832721/
3- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33114591/
4- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23394378/
5- https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16529340/
6- https://alphaomegaalpha.org/pharos/PDFs/2015-1-Bozoghlanian-Butteri.pdf
7- https://www.health.qld.gov.au/__data/assets/pdf_file/0024/147507/qh-gdl-954.pdf
