Giriş
Özge Beyza Alyavuz
Hiç Beethoven 9.Senfonisi’ni kırmızı gördüğünüz oldu mu? Ya da mavi bir kaleme baktığınızda ağzınızda ekşi bir tat duyumsadınız mı? Eğer bir sinestezikseniz belki bunu okurken senfoni sözcüğü size en sevdiğiniz kurabiyenin kokusunu getirmiştir.
Sinestezi. Kimilerine göre bir hastalık, rahatsız edici bir duygu, kimilerine göre psikotik bir durum olan, kimilerine göreyse bir yetenek olan sinestezi; sözcük olarak Yunan kökenli olup “birleşik duyu” anlamına gelmektedir.5 İlk olarak 1812’de bilimsel olarak belgelenen hastalığın nörolojik temellere dayandığı bilinse de hâlâ sırrını koruyan bu durum bazı sinestezikler içinse normal algılama şekli olarak ifade ediliyor.3,5 Bu kişilerde herhangi bir duyunun uyarımı bir diğer duyunun uyarımını tetikleyebilmektedir yani duyusal bir iç içe geçmişlik söz konusudur da diyebiliriz.5 Nörolojik bir temele dayanan bu hastalığın tam olarak fizyolojisi açıklanamamış olduğundan hâlâ üzerinde çalışılmaya devam edilmektedir.
Peki sinestezi genetik midir yoksa bu nörolojik durumu tetikleyen sebepler var mıdır?
Diğer birçok nörolojik hastalıkta olduğu gibi burada da sinirler üzerinde hasara yol açabilecek kafa travmaları, epilepsi nöbetleri veya bazı psikotik ilaçların kullanımı etken olarak görülmüştür.1,2 Ancak bu etkenler dışarıda tutulduğunda sinestezinin sadece genetik kökenli olabileceği ile ilgili de araştırma çıktıları vardır.1,2 Bu araştırmalar sonucunda da kadınlarda görülme olasılığının erkeklere kıyasla daha fazla olduğu görülmüştür.1,2 (Örn: Kuzey Amerika’da yapılan bir çalışmada sinesteziklerin %80’inin kadın olduğu görülmüş.2)
Yani yalnızca genetik veya yalnızca dışarıdan bir sebeple sonradan olduğunu söylemek doğru değildir. Sinestezi, genetik ve çevresel etmenlerin etkisiyle meydana gelen bir hastalıktır.
Sinestezik kişilerin yaşamı nasıldır?
Sinestezik kişilerin zihninde duyusal algılar bir bütündür. Yani sağlıklı bir bireyin yalnızca sarı dediği bir cisim, sinestezik biri için bir orkestra sesinin süslediği sarı cisim olabilir. bu nedenle de aslında aktif ve iç içe geçmiş duyusal sinir bağlantıları bu kişilerin oldukça güçlü ve keskin bir hafızaya sahip olmasını da sağlar. Bu iç içe geçmiş sinir bağlantıları konusunda, yapılan bir araştırma sonucu sinestezinin, erken algısal gelişim sırasında beyin kabuğundaki(kortikal) sinaptik bağlantının zayıf budanması sonucu meydana geldiği bilgisi kanıt olabilir.4 Keskin bir hafızaya sahip olmaları neden? Örneğin bir sözcüğü hatırlamanız için verdiğiniz uzun uğraşları düşünün. Dilimin ucunda dersiniz ama bir türlü hatırlayamaz ya da nereye ait olduğunu kestiremezsiniz. Bu durumda yapacağınız şey o sözcüğün size çağrıştırdığı anılara incelemek üzere zihninizde bir yolculuk yapmak ve sinir bağlantılarınızı zorlamaktır olacaktır. İşte bu noktada bir sinesteziğin sizden farklı olarak o sözcüğün kendi zihnindeki rengini veya kokusunu hissetmesi yeterli olacaktır. Burada bir şeyi belirtmekte fayda var. Sinestezikler duyularının bu birbirine bağlanması işini kendi iradeleriyle yapmazlar. Yani verdiğimiz örnekte siz zihninizdeki noktaya kendiniz ulaşmaya çalışırken sinestezik birey zaten sözcük duyulduğu an bu silsileye engel olamaz haldedir. Onlar için hatırlamak kolay, unutmak ve kontrol etmekse neredeyse imkansızdır.
Elbette ki bunca yararlı görünen sonuçlarının altında yatan ciddi sorunlar da vardır. Kişiler toplumdan soyutlanmış, özel hayatlarında ilişkileri konusunda yetersiz, bazen delilikle itham edilmiş, okul hayatında dikkat dağınıklığı, odaklanma problemleri gibi sebeplerle başarısız olmuş olabilirler. Ek olarak kendi psikolojileri üzerinde de hiçbir şeyi unutamıyor olmanın ciddi baskısal sorunları oluşabilmektedir. Ayrıca bu kişilerin birçoğunda duyularda aşırı duyarlılığın söz konusu olduğu da görülmüştür. Bu konuda bazı kaynaklar tarafından sinestezik olduğu söylenen ünlü mucit Nikola Tesla’nın beş duyusunun aşırı hassaslaşması ve bunun onu rahatsız edişiyle ilgili şu sözlere de değinmek gerek: “Yakından ve uzaklardan gelen kükreyen sesler beni korkuya sürüklüyordu ve bunların ne olduğunu bir türlü ayırt edemiyordum… Bir köprü ya da bunun gibi bir yapının altından geçebilmek için tüm irademi zorlamam gerekiyordu çünkü kafatasım üzerinde dayanılmaz bir basınç hissediyordum. Karanlıkta bir yarasa kadar duyarlı olabiliyordum, metrelerce uzaktaki bir nesnenin varlığını alnımda hissettiğim bir ürperti sayesinde fark edebiliyordum…”.6 Bu sözleriyle Tesla aslında sinestezinin, kendi gibi bireylerin yaşamında ne denli acı verici durumlara yol açabildiğini de bir bakıma ifade etmiştir.
Peki, sinestezinin yaratıcılık ile beraber anılıyor olmasının sebebi nedir?
Bu konu biraz sinestezik bireylerin, bu farklı algılama durumunu nasıl yönlendirdiği ile ilgilidir. Sinestezilerinin farklı oluşu ve bunları geliştirme alanlarına bakarak ressam Wassily Kandinsky, yazar Vladimir Nabokov, müzisyen Nikolai Rimsky Korsakov, şair Arthur Rimbaud, Charles Baudelaire ve daha nice ünlü insanlar düşünüldüğünde sinestezinin doğru geliştirilmesi ile yaratıcılıkta neler yapabileceği görülebilir.
Kompozisyon VIII (Wassily Kandinsky) 1
Sonuç olarak
Sinestezi, her ne kadar nörolojik bir hastalık, beynin bir hasarı olsa da olağanüstü ve hayal ürünü gibi gelen sonuçlarıyla bilimin de tıbbın da hâlâ araştırılan, ilgi çeken ve özellikle hafıza üzerindeki etkisiyle belki ilerleyen dönemde teknolojik bazı buluşlara konu olabilecek bir hastalıktır.
Kaynakça
1.Evrim Ağacı. (2013, Nisan 2). Ocak 31, 2021 tarihinde https://evrimagaci.org/: https://evrimagaci.org/gercek-kafa-karisikligi-sinestezi-ve-evrim-361 adresinden alındı
2.Moore, J. (2012). Sinestezya. İstanbul: April Yayınları.
3.National Geographic. (2011, Kasım 24). Ocak 31, 2021 tarihinde https://www.nationalgeographic.com/: https://www.nationalgeographic.com/news/2011/11/111123-evolution-brain-synesthesia-taste-colors-sounds-creative-science/ adresinden alındı
4.pubmed. (2020, Mayıs 5). Ocak 31, 2021 tarihinde https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32321833/ adresinden alındı
5.TÜBİTAK Bilim Ve Teknik Dergisi-Psikoloji Köşesi. (2007). ocak 31, 2021 tarihinde TÜBİTAK: https://web.archive.org/web/20160309210259/http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/biyopsiko.htm#sinetezi adresinden alındı
6.Wikipedia. (tarih yok). Ocak 31, 2021 tarihinde https://tr.wikipedia.org/: https://tr.wikipedia.org/wiki/Nikola_Tesla#cite_note-kdost-114 adresinden alındı
7.Kapak Fotoğrafı : https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/sites/default/files/ sinestezi_1.jpg
