ÖKLİT VE ETKİLERİ ÜZERİNE
Ömer Kutlu
Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Deri ve Zührevi Hastalıkları
Bilim insanları, evrende var olan sırların ortaya çıkmasını sağlayan dedektifler gibidir.
M.Ö 300’lü yıllarda Mısır’ın İskenderiye şehrinde yaşamış olan Öklid bu bağlamda değerlendirilebilir. Öklid’in 13 ciltlik “Elemanlar” kitabı matematik tarihinin temel taşlarından birini oluşturmaktadır. Mevcut kitapta, geometrik tanımlar ve aksiyomlar (belit), dik üçgenler, eşkenar üçgenlerin bir doğru üzerindeki çizimleri, düzlemsel geometrinin temelleri vb günümüz mühendisliğinde kullanmış olduğumuz en temel matematiksel önermeler yer almaktadır. Dolayısıyla bu önermelerin günümüzdeki yansıması yadsınamayacak bir öneme haizdir. Peki bu eser günümüze nasıl ulaştı?
Plato, Pythagoras ve Thales gibi matematikçilerin ortaya sunduğu düzlem geometrisini de ele alan Öklid’in “Elemanlar” kitabı tarih boyunca ilgi odağı olmuştur. M.S 335 yılında dünyaya gelen Theon, Öklid’in “Elemanlar” kitabına bazı yorumlarını da katarak yapıtın günümüze kadar gelmesinde önemli bir katkı sağlamıştır. M.S 826-34 yılında dünyaya gelen ve Batılıların “Arapların Öklidi” olarak tarif ettikleri Harranlı Sabit bin Kurra; matematiksel yetkinliğini gösteren “Üçgenler ve Apollonius Konikleri Üzerine”, “Nikomachos’un Aritmetiğe Girişi” gibi çok sayıda çevirinin yanında Öklidin eserlerini de Arapçaya çevirmiş ve sayılar kuramını geliştirerek Öklidin beşinci önermesine yeni bir bakış açısı kazandırmıştır. 1201 yılında doğan Nasruddin-i Tusi’nin günümüzde Harvard kütüphanesinde nüshası bulunan “Tahrir-i Öklides” eserinde Öklidin eserini incelediği bilinmektedir. İngiltere’de askeri akademisyen olan Jonn Bonnycastle (1751-1821) askeriyede kullanılabilecek “Elemanlar”’ın 1, 6, 11 ve 12. önermelerini İngilizce ’ye çevirerek 1790’lı yıllarda Londra’da yayımlamıştır. Öte yandan, Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn’un kurucu eğitmenlerinden olan Hüseyin Rıfkı Tamani (1750-1817) III.Selim’in desteğiyle 1797’de Bonnycastle’in eserini “Usulü Hendese” olarak Osmanlı Türkçesine çevirmiştir. 1900’lü yıllara geldiğimizde ise Einstein’ın mevcut kitap hakkında “Gençliğinde bu kitabın büyüsüne kapılmamış bir kimse, kuramsal bilimde önemli bir atılım yapabileceği hayaline kapılmasın” dediğini görmekteyiz. Günümüzde 13 cildin tamamı Tübitak’ın desteğiyle Prof. Dr. Ali Sinan Sertöz tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Sonuç olarak, Öklidin tarihsel olarak farklı coğrafyalardaki yansımaları; bilimin evrensel ve zaman-üstü bir gerçekliğe sahip olduğunu göstermektedir. Ayrıca bir dairenin merkezindeki küçük bir sapmanın ilerde büyük bir durumu tetiklemesi gibi bilimdeki temelde nokta gibi atılan bazı adımların geleceği şekillendirebileceği anlaşılabilmektedir. Her ne kadar günümüzde non-öklidian geometrik teoremler ile evreni tanımlamaya çalışsak da bu yeni bakış açılarının oluşmasını da sağlayan mekanizmalardan birinin Öklid geometrisi olduğu aşikardır. Ek olarak, mühendisliğin birçok alanında hala aktif bir şekilde temelleri atılan geometri bilimi de işaret parmağı ile Öklid’i göstermektedir. Kısaca, Öklid’in tarihsel etkisi bilimin gerçekliğine ve olası etki büyüklüğüne ışık tutmaktadır. Bilim dairesinin merkezinde yeni noktalara imza atarak büyük oluşumları tetiklemek dileğiyle…
Kaynaklar
- Bruno, Leonard C. (2003) [1999]. Math and Mathematicians: The History of Math Discoveries Around the World. Baker, Lawrence W. Detroit, Mich.: U X L. pp. 125. ISBN978-0-7876-3813-9. OCLC41497065.
- “Tusi, Nasir al-Din al-.” Encyclopædia Britannica. 2007. Encyclopædia Britannica Online.
- GW. Euclid, Newton, and Einstein. Nature 104, 627–630 (1920). https://doi.org/10.1038/104627a0
- Tosun, A. R., Hüseyin Rıfkı Tamani ve Elementler çevirisi, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2010.
- http://sertoz.bilkent.edu.tr/elemanlar.htm
