NÖROSİNEMA

Beyin ve Sanatın İşbirliği: Nörosinema

Edanur Gürbüz- Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Tıp Fakültesi

Neden bazı filmleri izlediğimizde uzun süre etkisinden çıkamayız? Neden Hitchcock’un filmleri bizi muallakta bırakır? Avatar filminin başta 2 boyutlu çekilmesi planlanmışken daha sonra neden 3 boyutlu çekilme kararı alınmıştır? Bilim kurgu filmleri diğer filmlere göre neden daha maliyetlidir?

Sorular böyle sordukça uzayıp gider. Peki bunların cevaplarını nerede aramalıyız? Merak etmeyin bu yazının içinde cevapları ve daha fazlasını bulacaksınız fakat başta ipucu verecek olursam ”nörosinema” diyebilirim. Nörobilimi duyduk, sinemayı da biliyoruz, peki nedir bu nörosinema, diyecek olursanız bu yazıda bu kavramın tanımını, gelişimini ve filmlerde kullanımı hakkında bilgileri bulabilirsiniz. O zaman başlayalım.

Nedir bu ”Nörosinema”?

Nörosinemadan bahsetmeden önce biraz sinemanın tarihsel gelişiminden bahsedelim. 1830 yılında ilk defa içinde bir insanın olduğu fotoğrafın çekilmesinden sonra insanlar arasında fotoğraflara hareket verme düşüncesi oluşmuştur. 1890’lardaysa Edison’un kinetoskobu ile insanlar ilk defa hareketli görüntüler izleyebilmiştir. Bundan 5 yıl sonra ise Paris’te sinemanın doğduğunu söyleyebiliriz. 1910’lu yıllara baktığımızda ise Rus film yapımcısı Lev Kuleşov’un ‘Kuleşov etkisi’ denilen olgusunu keşfettiğini görüyoruz. Bu olguya göre izleyicinin, birbirini takip eden iki çekimlik bir sekanstan, tek bir çekime oranla daha fazla anlam çıkardığı söylenmektedir. Aslında nörosinema da bu olguya dayanır.

Nörosinema, beyin ve sinema arasındaki ilişkiyi inceleyen, yeni gelişmekte olan bir alandır. 2000’li yıllarda yaygınlaşsa da tarihi, temel aldığı düşünceler yukarıda bahsettiğim gelişmelere yani çok daha eskiye dayanır. 1970’li yıllarda MR cihazının geliştirilmesi ile insan beyninin hangi bölgelerinin ne tür işlevleri olduğu hakkında bilgi sahibi olunması ve nörobilimin giderek gelişmesi film yapımcılarının kafasında bir ışık yakmıştır. Bu ışık onları bu konuda çalışmalar yapmaya yönlendirmiştir.

Nörosinema Testleri

Resim-1: Nörosinema Testleri

Bu çalışmalar, izleyicilerin üstünde bir ayna olacak şekilde sırt üstü yatırılmaları ile yürütülmüştür. Filmler bu ayna üzerinde yansıtılmış, sesler ise yüksek özellikli MRI uyumlu kulaklıklar ile verilmiştir. İzleyiciler bu filmleri izlerken fonksiyonel MRI cihazları ile o sırada izleyicilerin beyin aktivitelerinin haritası çıkarılmıştır. Katılımcılara söylendiğine göre bu çalışma ‘serbest izleme’ özelliğine sahiptir yani istedikleri zaman çalışmayı/filmi izlemeyi durdurabiliyorlardır. Bu serbest izleme metoduna rağmen bütün katılımcıların izletilen tüm film, sahne, klip ve videolarda benzer göz hareketlerine sahip olduğu ve beyinlerinde benzer alanların uyarıldığı sonucuna varılmıştır. İşte bu bulgular nörobilimin sinema sektöründe kullanımı gibi bir dönüm noktasına temel hazırlamıştır.*

Nörosinema testleri aslında bize ”Niçin bir film hakkında eleştirmenlerin fikirleri benzerdir?”, ”Niçin izleyiciler bazı filmlerin etkisinden çıkamaz?” veya ”Niçin bazı sahneler unutulmazdır?” gibi sorularımızın yanıtını sunar.

Resim-2: Filmlere göre izleyicilerin beyin haritaları

Nörosinemanın Filmlerde Kullanımı

Tarihi ve gelişiminden kısaca bahsettikten sonra şimdi bu testlerin filmlerde kullanımına geçebiliriz bence. Şu bir gerçek ki sinema çok boyutlu ve insanı en çok etkileyen sanattır. Bu kadar etkileyici olmasa ”Eyes Wide Shut” filmindeki ana kadın oyuncunun bu filmdeki bir sahneden etkilenip eşinden ayrılması gibi bir durum olmazdı sanıyorum. Tabii filmin toplam çekim süresinin 2,5 yıl olması gibi bir bilgiyi de atlamadan geçmeyelim.

Resim-3

Ünlü yönetmen Alfred Hitchcock ” Yaratım(film), izleyici tepkilerinin bilimine bağlıdır” der ve filmlerinde nörosinema tekniklerini çokça kullanır. Hitchcock’un filmleri karmaşık psikolojik bir atmosfer yaratarak izleyicileri muallakta bırakır ve bu da izleyicilerin zihnini daha ileri düzeyde etkiler. ”Vertigo” ya da ”Rear Window” bu konuda en iyi örneklerdir. ”Psycho” filminde ise yönetmen bize çekim planının ne kadar önemli olduğunu göstermiştir. Bu filmin bir sahnesinin izleyici üzerinde çokça etkili olmasının sebebinin o sahnede 45 farklı çekim planının kullanılması olduğu düşünülmektedir.

Resim-4: ‘Psycho’ filminin 45 farklı plan ile çekilen duş sahnesi

Sergio Leone’nin yönettiği ”The Good, The Bad and The Ugly” filmine baktığımızda ise filmlerde müziğin de en az çekim açısı kadar önemli olduğunu görürüz. Bu filmde, müziğin insan beynini ne kadar etkilediği ortaya konmak istenmiştir yani filmin deneysel bir yanının olduğunu söyleyebiliriz. Final düellosu sahnesinde kullanılan müzik seyirciyi oldukça etkilemiştir. (Final düellosu videosunu bu adresten izleyebilirsiniz: https://www.youtube.com/watch?v=5KSgqKtrPC8 )

Resim-5: Avatar filmi

Bilim kurgu filmlerine bakacak olursak bu dalın çok maaliyetli olduğunu söyleyebiliriz. Bunun nedeni ise bu filmlerin dijital devrim ve sinemanın birleşmesiyle ortaya çıkmasıdır yani bu filmlerin daha etkileyici olması için birçok yeni teknik kullanılır. Bir bilim kurgu filmi olan Avatar’ın başlangıçta 2 boyutlu çekilmesi planlanmaktaydı fakat daha sonra yapılan nörosinema testleri ile filmin 3 boyutlu yayınlanmasının izleyiciyi daha çok etkileyeceği sonucuna varılmıştır.

Nörosinemanın Geleceği

Daha önce de belirttiğimiz gibi nörosinema henüz yeni gelişmekte olan bir alan. İlerleyen yıllarda nörosinemanın henüz tam olarak anlaşılamamış olan ‘bilinç’ kavramını anlamaya yardımcı olacağı düşünülmektedir. Nörosinema, disiplinlerarası bir bilim olarak zihin ile filmler arasındaki ilişkiyi incelemeye yardımcı olabilir. Bunların yanında nörosinema, çeşitli kültürlerdeki beyin işlevleri ve kültürel ayrımlara dair farklı hipotezleri test etmek için yeni bir alan sağlar. Böylece kültür ve beyin işlevleri arasında bilgi sahibi olabiliriz.

Bu dalın bir diğer yanına değinecek olursak akla Bertrand Russell’ın bir kuramı gelir. Bu kuramda sinemanın özellikle ilk adımlarını attığı dönemlerde özgür iradeyi tahrip eden en önemli etken olduğuna değinilmektedir. Gerçekten de gerek sinema gerek de internette gezinirken gözümüze çarpan kısa bir video veya reklam bizim düşüncelerimize ve tercihlerimize oldukça etki eder. Bu durum da bize özgür iradenin bir yanılsamadan başka bir şey olup olmadığı tartışmasını hatırlatır..

Yazının başında da dediğim gibi bu konuda sorular sordukça uzayıp gider. Umarım yazımla, başta sorduğumuz sorulara biraz olsun yanıt bulabilmişsinizdir. O zaman bence bir Hitchcock filmi açıp bu sefer o filmi buradaki bilgilerin ışığında izlemenizi öneririm 🙂

Notlar:

*Burada üzerinde durmak istediğim bir diğer nokta bu tekniklerin daha çok 2000’li yıllarda ve özellikle bilim kurgu gibi bir alanda kullanımının artmasıdır. Henüz MRI cihazının geliştirilmediği 1950’li yıllarda bile bazı yönetmenler çekim açısı, müzik, olay akışı gibi faktörlerin/nörosinema tekniklerinin izleyiciyi daha çok etkisi altına alacağını keşfetmişlerdir ki zaten bu yüzden alanlarında öncü olmuşlardır. Biz bu filmlerin neden izleyiciyi bu kadar çok etkilediğini günümüzde MRI cihazlarımızla somut bir şekilde ortaya koyabiliyoruz.

Kaynaklar:

https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1110900#:~:text=N%C3%B6rosinema%2C%20beyin%20ve%20sinema%20aras%C4%B1ndaki,yeni%20geli%C5%9Fmekte%20olan%20bir%20aland%C4%B1r.

https://en.wikipedia.org/wiki/Neurocinema

http://www.patriciapisters.com/files/sy_122_norosinema_gost_2.pdf

https://www.wired.com/2009/09/neurocinema-aims-to-change-the-way-movies-are-made/

https://www.theglobeandmail.com/arts/film/movies-that-make-you-love-them/article4313328/

https://www.youtube.com/watch?v=xi95smjpHas : Fehmi Gerçeker 2 Mayıs ‘Nörosinema: Beyni Uyaran En Güçlü Sanat’ konuşması

Resim-1: 6 Ağustos 2021 tarihinde https://www.wired.com/2009/09/neurocinema-aims-to-change-the-way-movies-are-made/ adresinden erişilmiştir.

Resim-2: 6 Ağustos 2021 tarihinde http://neurorelay.com/2012/03/30/neuro-your-movies/ adresinden erişilmiştir.

Resim-3: 7 Ağustos 2021 tarihinde https://oldmag.net/2015/07/09/alfred-hitchcock-filmleri/ adresinden erişilmiştir.

Resim-4: 7 Ağustos 2021 tarihinde https://www.mentalfloss.com/article/68248/14-crazy-facts-about-psycho adresinden erişilmiştir.

Resim-5: 7 Ağustos 2021 tarihinde https://www.fastcompany.com/1731055/rise-neurocinema-how-hollywood-studios-harness-your-brainwaves-win-oscars adresinden erişilmiştir.

Kapak Resmi: 7 Ağustos 2021 tarihinde https://www.neurocinemapod.com/ adresinden erişilmiştir.