Her Yenİ Gün Kahvaltı

Her Yeni Gün Kahvaltı Yapmak İçin Bir Başka Neden Daha: İyi Uyku ile İyi Bilişsel Gelecek 

Uzm. Dr. Zehra YAVUZ

Uyku orada, çam dalları arasında,

bir kuş oluvermişti, dağlarda yaşayan, ince sesli,

tanrıların Khalkis, insanların Kymindis dedikleri.

(ILYADA – HOMEROS ( XIV – 286-291 )

Uyku; merkezi sinir sistemi işlevleri üzerinde nörobiyolojik modülatör göreviyle metabolik, hormonal ve immünolojik açıdan önemli bir yaşam öğesidir. 

Amerikan Ulusal Uyku Derneği metabolik dengenin sürdürülebilirliği ve restorasyonu için uykuda geçirilen sürenin 7-8 saat olması gerektiğini öne sürmektedir (2). Uyku temelde iki ana süreç tarafından düzenlenmektedir; sirkadiyen ritm ve homeostazik denge. Sirkadiyen ritm; retinadan gelen uyaranlara yanıt olarak uyku-uyanıklık döngülerini düzenleyen hipotalamustaki ilgili çekirdeklerde biyolojik saat tarafından tutulan bir süreçken, homeostazis ise uykuya eğilimin zamanla kademeli olarak artışı ve kritik bir eşiğe ulaşmasıyla uyku dürtüsünün oluşmasıdır (2). Homeostazis aslında bir bakıma eksiği yerine koyma olarak da ifade edilebilir, örneğin uyku kaybının uyanma süresinin uzatılmasıyla telafi edilebilmesi gibi.

Kaliteli ve yeterli uyku sirkadiyen ritm ve homeostazisin uyum içinde sürdürülmesi ile sağlanır. Literatürde uykunun nörogelişimsel süreçlerini ele alan çalışmalarda, yetersiz uykunun beyin volümünü azalttığı, nöral ağı olumsuz yönde değiştirebildiği gösterilmiştir ve yetersiz uyku ile nörodejeneratif bir hastalık olan Alzheimer Hastalığı (AH) arasında ilişki olduğu öne sürülmüştür (2). Bu görüş yeterli uyku sürecinde amiloid β astroglial işlev ve  ‘Glymphatic Pathway’ yolak ile REM sırasında metabolik toksinlerin temizlenmesiyle ilişkilendirilir. Alzheimer Hastalığında beyinde amiloid β- (Aβ-) birikimi olur ve bu birikimin nöropatolojik olarak nörodejenerasyondan sorumlu olduğu bilinmektedir (3,4). Aβ klirensi, uyanıklık durumuna kıyasla uyku sırasında % 25-30 artar, yetersiz uyku ise Aβ yükünü arttırır ve azalmış Aβ klirensi nörodejenerasyona yol açar (4).

Aquaporin 4 (AQP4) Aβ ve tau gibi toksik metabolitlerin uzaklaştırılmasında çok önemli bir rol oynayan ve bunların birikimini önleyen beyinde su homeostazını düzenleyen önemli bir su kanalıdır. Yetersiz ve az uyku alışkanlığına sahip kişilerde AQP4’te genetik bir mutasyon olabileceği bildirilmiştir (5).  Bir diğer nörodejenerasyondan sorumlu tutulan beyinde Tau proteinlerinin  hiperfosforilasyonunun yetersiz uyku ile artırabileceği öne sürülmüştür (6). Apolipoprotein E (APOE), şilomikronların ve orta yoğunluklu lipoproteinlerin (IDL’ler) temel bileşenlerindendir ve lipoproteinlerin katabolizmasının düzenlenmesinde rol oynar (7). APOE / ε4 varyant geni, AH için bir risk faktörüdür; ε4 aleli ayrıca Aβ birikimini ve bilişsel bozukluğu artırır (7,8). Leoni ve arkadaşları ApoE / ε4’ün uyku bozuklukları ile ilişkili olduğunu ve LDL ve trigliserid düzeylerini arttırdığını göstermişlerdir (9). 

Yetersiz uykunun bahsedilen ve daha fazla bir dizi nöroinflamatuar ve nörodejeneratif katkısı sinaptik plastisite üzerinde de olumsuz sonuçlar doğurur ve yaşam döngüsünün herhangi bir aşamasında sinsi bir bilişsel yıkımın ayak sesleri kabul edebiliriz. Ayrıca yetersiz uykunun özellikle ileri yaşta sinir sistemi üzerine etkileri yanı sıra kardiyovasküler hastalıklar için de prediktif kanıtları güçlüdür.

Ortalama bir insanın hayatının üçte biri uyuyarak geçirmesi göz önüne alındığında; uykunun, geri kalan üçte ikisi süresince insanın işlevini ve performansını etkileyen önemli unsur olduğu aşikardır. Uyku süresi ve kalitesinin her ikisi de güçlü bir genetik bileşenlere sahiptir. Bunun yanı sıra çevresel faktörler de değiştirilebilir nitelikte etkilere neden olur. Yeterli ve kaliteli bir uykudan bahsediyorsak uykunun zamanı, miktarı, siklusu, başlangıç ve bitiş şekli ile sürekliliğinin dengede olması gerekmektedir. 

İnsanın yaşam döngüsünde uykuyla beraber yemek saatlerinin de biyolojik saat ile yakın etkileşimi ‘krono-beslenme’ olarak yakın zamanda nitelendirildi (10).  Çalışmalarda yanlış zamanda yemek yemenin (gece ‘aktif fazda’) yüksek kardiyometabolik disfonksiyon geliştirme riskini doğurduğu bilinmektedir (11). İsveç’te yapılan bir çalışmada gece geç saatlerde yemek yiyenlerde yemeyenlere kıyasla anlamlı oranda artan obezite riski ile karşı karşıya kaldıkları vurgulanmaktadır (12). Beslenme ve uyku saatlerinin senkronizayonunda bozukluğun biyolojik işleyişte hastalık kaynağı olabileceği güçlü kanıtlara sahiptir.

Eski çağlarda insanlık kendi krono-biyolojisini gökyüzü ve mevsim hareketleri ile belirliyordu. Bu doğal döngüde insanlar gün doğumuyla birlikte beslenme arayışına giriyor, gün batımından önce de doymuş oluyordu ve karanlığın çöküşüyle uykuya dalıyordu. Günümüz teknoloji ‘aydınlık’ çağında uyku kavramı değişmese de alışkanlıklarımız değişti. Yapay aydınlık gün batımı ve gün doğumunun yerini aldı. Bu kesintisiz aydınlatma ve modern buluşların insanoğlunun işlerini kolaylaştırdığı yadsınamaz gerçektir ancak olumsuz etkileri de olabilmektedir örneğin nörobiyolojik etkilerle bellek, dikkat ve hipokampal öğrenme gibi fonksiyonel bilişsel gerileme tetikçisi de olabilir.

Gün ışığıyla başlayan güne başlayıp beslenmek, gün batımıyla doymak ve karanlıktan yeterli düzeyde yararlanmanın uyku döngüsüne katkısı yadsınamaz. İlkel hayatlardan günümüze uzanan insanın yaşam serüveninde ‘doğru zamanlanma’ bilişsel korunaklılık için oldukça önemli ve değerlidir. 

Anahtar Kelimeler : Uyku, sirkadiyen ritm,nörodejenerasyon, Alzheimer Hastalığı, kronobiyoloji

Referanslar

1. Zaki NFW, Spence DW, Subramanian P, et al. Basic chronobiology: what do sleep physicians need to know?. Sleep Sci. 2020;13(4):256-266. doi:10.5935/1984-0063.20200026
2. Bishir M, Bhat A, Essa MM, et al. Sleep Deprivation and Neurological Disorders. Biomed Res Int. 2020;2020:5764017. Published 2020 Nov 23. doi:10.1155/2020/5764017
3. Wang C, Holtzman DM. Bidirectional relationship between sleep and Alzheimer’s disease: role of amyloid, tau, and other factors. Neuropsychopharmacology. 2020 Jan;45(1):104-120. doi: 10.1038/s41386-019-0478-5. Epub 2019 Aug 13. PMID: 31408876; PMCID: PMC6879647.
4. Tarasoff-Conway JM, Carare RO, Osorio RS, et al. Clearance systems in the brain-implications for Alzheimer disease [published correction appears in Nat Rev Neurol. 2016 Apr;12(4):248]. Nat Rev Neurol. 2015;11(8):457-470. doi:10.1038/nrneurol.2015.119
5. for the AIBL Research Group, S. R. Rainey-Smith, G. N. Mazzucchelli et al., “Genetic variation in aquaporin-4 moderates the relationship between sleep and brain Aβ-amyloid burden,” Translational Psychiatry, vol. 8, no. 1, p. 47, 2018
6. S. M. Rothman, N. Herdener, K. A. Frankola, M. R. Mughal, and M. P. Mattson, “Chronic mild sleep restriction accentuates contextual memory impairments, and accumulations of cortical Aβ and pTau in a mouse model of Alzheimer’s disease,” Brain Research, vol. 1529, pp. 200–208, 2013.
7. A. S. P. Lim, L. Yu, M. Kowgier, J. A. Schneider, A. S. Buchman, and D. A. Bennett, “Modification of the relationship of the apolipoprotein E ε4 allele to the risk of Alzheimer disease and neurofibrillary tangle density by sleep,” JAMA Neurology, vol. 70, no. 12, pp. 1544–1551, 2013.
8. R. W. Mahley, “Central nervous system lipoproteins,” Arteriosclerosis, Thrombosis, and Vascular Biology, vol. 36, no. 7, pp. 1305–1315, 2016
9. V. Leoni, A. Solomon, and M. Kivipelto, “Links between ApoE, brain cholesterol metabolism, tau and amyloid βpeptide in patients with cognitive impairment,” Biochemical Society Transactions, vol. 38, no. 4, pp. 1021–1025, 2010
10. Kessler K, Pivovarova-Ramich O. Meal timing, aging, and metabolic health. Int J Mol Sci. 2019 Apr;20(8):E1911. DOI: https://doi. org/10.3390/ijms20081911
11. St-Onge MP, Ard J, Baskin ML, Chiuve SE, Johnson HM, Kris-Etherton P, et al. Meal timing and frequency: implications for cardiovascular disease prevention: a scientific statement from the American Heart Association. Circulation. 2017;135(9):e96-e121. DOI: https://doi. org/10.1161/CIR.000000000000047
12. Berg C, Lappas G, Wolk A, Strandhagen E, Torén K, Rosengren A, et al. Eating patterns and portion size associated with obesity in a Swedish population. Appetite. 2009 Feb;52(1):21-6. DOI: https://doi. org/10.1016/j.appet.2008.07.008