BİPOLAR BOZUKLUKTA MANİK EPİZOTLAR VE KAFEİN ARASINDAKİ İLİŞKİ
Melike Şevval ÇELİK, Afyonkarahisar Sağlık Bilimleri Üniversitesi, Tıp Fakültesi Öğrencisi
Bipolar bozukluk (BB); uzun süreli ve şiddetli depresyon dönemleri ile mani olarak bilinen aşırı derecede yükselmiş veya huzursuz ruh hali dönemlerinin dönüşümlü olarak görüldüğü bir duygudurum bozukluğudur.1 BB prevalansının % 1-4 olduğu tahmin edilmektedir.2 BB genellikle çeşitli alanlarda (mesleki,bireysel,ailevi,sosyal) işlev bozukluğu, engellilik ve morbidite artışı ile ilişkilendirilmekle beraber3 genel popülasyonla kıyaslandığında BB hastalarının beklenen yaşam sürelerinde 10-20 yıla kadar azalma görülmektedir.4 BB,somatik hastalıklardan en sık (% 20-80) obezite, metabolik sendrom, kardiyovasküler ve solunum yolu hastalıkları ve endokrin bozukluklarla ilişkilidir.5
Diyet ve birçok somatik hastalık arasındaki ilişki iyi bilinmekle beraber BB tedavisi için kanıtlanmış bir diyet tipi yoktur. Ancak bazı deneysel çalışmalarda kafein tüketiminin bipolar bozukluk tedavisinde kullanılan lityumun serum konsantrasyon seviyelerini düşürdüğü, manik atakları tetiklediği ve kafein kullanan hastaların kullanmayan hastalara göre intihar oranlarının arttığı görülmektedir.6
Dünyada en çok tüketilen psikoaktif madde olan kafeinin7 psikomotor aktivasyonu artırma, uyarılma ve pekiştirmeyi içeren davranışsal etkileri vardır.8 Kafein alımının azaltılması, doğal seyri manik veya hipomanik ve depresif epizodların ortaya çıkmasıyla karakterize olan BB için psikoeğitim programlarında rutin olarak tavsiye edilmektedir.9 İngiliz Psikofarmakoloji Derneği Konsensüs Kılavuzları, kafeinin bipolar hastalarda uyku bozukluğu ve anksiyete semptomlarına katkıda bulunabileceğini bildirmekte,hassas ve tedaviye dirençli bireylerin kafein tüketimini kaydetmelerini ve alımını azaltmalarını tavsiye etmektedir.10
Bir kesitsel çalışma 23, depresyon hastlarının (unipolar ya da bipolar) herhangi bir psikiyatrik hastalığı olmayan bireylerle karşılaştırıldığında kafeine yanıt olarak daha fazla anksiyete geliştirdiklerini göstermiştir. Ayrıca, bipolar depresyonu olan kişilerin, bir fincan kahveye yanıt olarak, kontrol grubundaki veya unipolar depresyon grubundaki insanlardan daha fazla sersemlik, çarpıntı ve taşikardi yaşadıkları, ancak katılımcılarının günlük kafein alımlarının düşük olduğu bildirilmiştir.11
Bir başka kesitsel çalışma, kafein kullanımı ile karışık duygulanım (hem mani hem depresyonun eş zamanlı gerçekleşmesi veya hızlı sekanslarda deneyimler) arasında grup içi pozitif bir ilişki olduğunu bildirirken (n = 62), geriye dönük kohort çalışması22, hepsine BB tanısı konan ve kahve içen katılımcıların (n = 259 ) içmeyenlere göre daha fazla intihar eğilimi gösterdiklerini (n = 93) ve daha sık manik atak geçirdiklerini bildirmiş ancak diğer parametreler (intihar öyküsü,madde ve alkol kullanımı,aile öyküsü vb.) kontrol edildiğinde bu sonucun anlamlı olmadığı görülmüştür.
Literatür taraması sonucu elde edilen olgu sunumlarında, yüksek miktarda kafein tüketen veya manik semptomlar geliştirmeden önce kafein alımını aniden artıran hastalar ele alınmıştır.Dratcu ve arkadaşları her gün 20 fincana kadar çay (ve 30 sigara) tüketen hastanın tedaviye direnç geliştirdiğini; Machado-Vieira ve arkadaşları ise başlangıcından iki gün önce altı kutu redbull tüketen bir hastada manik atak geliştiğini;Chelben ve arkadaşları, günde 5 ila 10 kutu taurin içeren enerji içeceğinden (ve devam eden esrar kullanımından) sonra gelişen bir manik atağı bildirmişlerdir.Başka bir çalışmada ise, semptomların başlamasından birkaç hafta önce çok yüksek miktarda enerji içeceği kullanımı sonucu gelişen 2 manik ve 1 depresif hasta tanımlanmıştır.
Yapılan bazı çalışmalarda6,12,13 yüksek kafein tüketimini azaltmanın veya kesmenin serum lityum konsantrasyonlarını artırdığını tespit edilmiştir. Kafeinin lityum konsantrasyonlarını baskılayabileceğine dair bu göstergeler, 2 hafta boyunca kafein tüketmeyi bırakan katılımcıların (N=11) kan lityum seviyelerinin %24 arttığını gösteren çalışmalarla desteklenmiştir12. Ayrıca kafeinin, başlangıçta psikiyatrik hastalık öyküsü bulunmayan bireylerde manik semptomları indüklediği ve BB’nin başlangıcını tetiklediği; uzun süredir manik atak geçiren ve klozapine dirençli BB hastasının ise psikoz geçirmesine sebep olduğu bildirilmiştir13.
Kafein zehirlenmesinin1 (günlük 250 mg üzerinde akut kafein tüketimi) somatik olmayan semptomlarının (huzursuzluk, sinirlilik, heyecan, uykusuzluk, başıboş düşünce ve konuşma akışı, tükenmezlik dönemleri ve psikomotor ajitasyon gibi) manik atakların klinik özellikleriyle örtüştüğü düşünüldüğünde bu sonuçlar şaşırtıcı değildir.
BB hastalarında kafeinin klinik etkilerini inceleyen çalışmalar kesin değildir. Kafein tüketimindeki akut artışlar, doğrudan uyarıcı etkiyle, uyku düzenini olumsuz etkilemekle ve ya lityum ve diğer ilaçların metabolizmalarını etkilemekle manik epizodların ortaya çıkmasını tetikleyebilir. Buna ek olarak kafein alımındaki artış, devam eden bir manik nüksün veya prodromal bir belirtinin bir sonucu da olabilir. Kafeinin manik epizotlarla ilişkisinin açıklanması için daha ileri çalışmalar yapılması bu soru işaretlerinin ortadan kalkmasını sağlayacak ve hastaların tedavi süreçlerinin yönlendirilmesi için hekimlere yardımcı olacaktır.
Kaynakça:
- Stephen Soreff, MD (30.05.2019), Bipolar Disorder, https://emedicine.medscape.com/article/286342-overview#a1 adresinden erişildi.
- Miller, S., Dell’Osso, B., & Ketter, T. A. (2014). The prevalence and burden of bipolar depression. Journal of affective disorders, 169 Suppl 1, S3–S11. https://doi.org/10.1016/S0165-0327(14)70003-5
- McLaren, K. D., &Marangell, L. B. (2004). Special considerations in the treatment of patients with bipolar disorder and medical co-morbidities. Annals of general hospital psychiatry, 3(1), 7. https://doi.org/10.1186/1475-2832-3-7
- Miller, C., & Bauer, M. S. (2014). Excess mortality in bipolar disorders. Current psychiatry reports, 16(11), 499. https://doi.org/10.1007/s11920-014-0499-z
- Connolly, K. R., & Thase, M. E. (2011). The clinical management of bipolar disorder: a review of evidence-based guidelines. The primary care companion for CNS disorders, 13(4), PCC.10r01097. https://doi.org/10.4088/PCC.10r01097
- Young, A. H. (2020). The impact of caffeine consumption on clinical symptoms in patients with bipolar disorder: A systematic review. Bipolar disorders, 10.1111/bdi.12990. Advance online publication. https://doi.org/10.1111/bdi.12990
- Łojko, D., Stelmach-Mardas, M., & Suwalska, A. (2018). Is diet important in bipolar disorder?. Czy dieta w chorobie dwubiegunowej ma znaczenie?. Psychiatria polska, 52(5), 783–795. https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/78703
- Ferré S. (2016). Mechanisms of the psychostimulant effects of caffeine: implications for substance use disorders. Psychopharmacology, 233(10), 1963–1979. https://doi.org/10.1007/s00213-016-4212-2
- Stafford, N., & Colom, F. (2013). Purpose and effectiveness of psychoeducation in patients with bipolar disorder in a bipolar clinic setting. Acta psychiatrica Scandinavica. Supplementum, (442), 11–18. https://doi.org/10.1111/acps.12118
- Goodwin, G. M., Haddad, P. M., Ferrier, I. N., Aronson, J. K., Barnes, T., Cipriani, A., Coghill, D. R., Fazel, S., Geddes, J. R., Grunze, H., Holmes, E. A., Howes, O., Hudson, S., Hunt, N., Jones, I., Macmillan, I. C., McAllister-Williams, H., Miklowitz, D. R., Morriss, R., Munafò, M., … Young, A. H. (2016). Evidence-based guidelines for treating bipolar disorder: Revised third edition recommendations from the British Association for Psychopharmacology. Journal of psychopharmacology (Oxford, England), 30(6), 495–553. https://doi.org/10.1177/0269881116636545
- Lee, M. A., Flegel, P., Greden, J. F., & Cameron, O. G. (1988). Anxiogenic effects of caffeine on panic and depressed patients. The American journal of psychiatry, 145(5), 632–635. https://doi.org/10.1176/ajp.145.5.632
- Kralovec, K., Fartacek, R., Plöderl, M., Fartacek, C., & Aichhorn, W. (2011). Low serum lithium associated with immoderate use of Coca-Cola Zero. Journal of clinical psychopharmacology, 31(4), 543–544. https://doi.org/10.1097/JCP.0b013e318222bb44
- Kunitake, Y., Mizoguchi, Y., Sogawa, R., Matsushima, J., Kato, T. A., Kawashima, T., & Monji, A. (2017). Effect of Excessive Coffee Consumption on the Clinical Course of a Patient With Bipolar Disorder: A Case Report and Literature Review. Clinical neuropharmacology, 40(4), 160–162. https://doi.org/10.1097/WNF.0000000000000222
- Mester, R., Toren, P., Mizrachi, I., Wolmer, L., Karni, N., & Weizman, A. (1995). Caffeine withdrawal increases lithium blood levels. Biological psychiatry, 37(5), 348–350. https://doi.org/10.1016/0006-3223(94)00243-V
- Dratcu, L., Grandison, A., McKay, G., Bamidele, A., & Vasudevan, V. (2007). Clozapine-resistant psychosis, smoking, and caffeine: managing the neglected effects of substances that our patients consume every day. American journal of therapeutics, 14(3), 314–318. https://doi.org/10.1097/01.pap.0000249958.96498.ce